یکی از باشکوه ترین و پرشورترین مناسک مذهبی شیعیان، زیارت اربعین است. زیارتی که زیباترین جلوه های ایثار و همدلی و صمیمیت و ایمان در آن ترسیم می گردد و به تدریج تبدیل به یکی از نمادهای فرهنگی و هویت ساز تشیع شده است. «اربعین» در لغت به معنای چهلم است و عددی آسمانی است که رمز و رازهای فراوانی در آن نهفته است. انبیا و اولیای الهی همواره سنّت اربعین را گرامی داشته و آثار بسیاری با مفهوم اربعین از خود به جا گذاشته اند.

حدیث امام حسن عسکرى علیه السلام درباره زیارت اربعین :

علامات المؤمن خمس: صلاه الخمسین، و زیاره الاربعین، و التختم فى الیمین، و تعفیر الجبین و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم.
نشانه‏ هاى مؤمن پنج چیز است: 1 ـ نمازهاى پنجاهگانه (منظور نمازهای روزانه و نوافل آنهاست که پنجاه رکعت می شو) 2 ـ زیارت اربعین 3 ـ انگشتر به دست راست کردن 4 ـ بر خاک سجده کردن 5 ـ بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
وسائل الشیعه، ج 10 ص 373 و نیز التهذیب، ج 6 ص 52

بااینکه واژة «اربعین» از اعداد و کمّیات است، در عرفان اسلامی، این واژه در ارتباط با کیفیات مطرح می شود و روایاتی که دربارة اربعین و اربعینیات وارد شده، بیشتر به سیر باطنی و تعالی روحی توجه دارد . جایگاه اربعین در تاریخ پیامبران گذشته از معنویت عدد چهل در ادیان آسمانی سخن گفته. آن روز قابیل، قاتل هابیل(ع) شد و نخستین مظلوم تاریخ به دست برادرش به شهادت رسید، آدم(ع) بر شهادت فرزند فرزانه اش «چهل شبانه روز» گریست.

توزیع هدفمند زکات در بین فقرا و نیازمندان و انجام خدمات ارزشمندی همچون کمک هزینه اشتغال مددجویان، تأمین مسکن، خدمات درمانی، فرهنگی و حمایتی در موسسه خیریه محبان

آن زمان که نوح نبی الله(ع) ندای توحید سر داد و مصباح هدایت را پیش روی گمراهان برافروخت تا سرمنزل مقصود و چهره معشوق نمایاند، ظلمت خواهان به تمسخرش گرفتند و به اذیتش پرداختند. آن بزرگ عزم، سال های سال هم شکنجه ها را تحمل کرد، ولی عاقبت آن جماعت گمراه را اصلاح ناپذیر دید. پس تقاضای عذابی سخت برا یشان کرد و پس از آن بود که درهای آسمان گشوده شد و چهل شبانه روز بر آنان باران بارید تا جهان را آب فراگرفت و زمین را از وجود ناپاکان تطهیر کرد.

آن گاه که قوم موسی(ع) فرمان پیامبر خدا را نادیده انگاشتند و در پیشگاه موسی(ع) سر به عصیان برداشتند و تن پروری را بر مجاهدت ترجیح دادند، خداوند چهل سال در بیابان ها سرگردانشان نمود

از همه این فرازها نتیجه می گیریم که «اربعین» عددی آسمانی است و گویا در این کلمه، رمزها و رازهایی نهفته است.

اربعین حسینی

بیستمین روز ماه صفر را از آنجا که چهلمین روز شهادت امام حسین(علیه السلام) است، به نام اربعین حسینی می شناسند.

نخستین ثمره های قیام عاشورا در اربعین دیده شد و بازگشت اهل بیت امام حسین (ع) به کربلا بدین مفهوم بود که قیام هنوز تمام نشده و اینک زمان آن رسیده که قیام سیدالشهدا (ع) در همیشۀ تاریخ جاودان شود. اربعین میعاد عشق و نشانگر تدبیر خاندان پیامبر (ص) در زنده نگه داشتن فرهنگ شهادت است. اربعین روز بازماندگان شهداست و درحقیقت، آغازی است پس از فاجعۀ بزرگ کربلا که پیام این حماسۀ عظیم را به گوش جهانیان رساند.

هرچه به اربعین حسینی و نزدیک شدن راهپیمایی اربعین به کربلا می رسیم به ویژه در این سالهای سخت بیماری کرونا ، حسرت و دلتنگی جا افتادگان ازاین قافله حسینی بیشتر می شود. در ایام اربعین در عراق، میلیون ها نفر، با مواکب حسینی برای زیارت قبر مطهر وارد کربلا می شوند و اجتماع عظیم محبت آمیز، مشتمل بر تعارفات مهرانگیز و اتحادآور و مودّت خیز، فراهم می آید و آن شهرستان مقدس، یکپارچه عزا و ناله و ضجّه و نوحه و ندبه بر سید مظلومان می گردد و مواکب، از حرم حضرت سید الشهدا(ع) خارج شده، به حرم حضرت ابوالفضل قمر بنی هاشم(ع) هجوم می آورند و در آن روز، اثرات نهضت حسینی در جلوی چشم انسان مجسم می شود حضور پرشور ، روحانیون، عالمان بزرگ و استادان برجسته، حتی مراجع تقلید حوزه علمیه نجف در مراسم پیاده روی اربعین، جلوه ای ویژه به این مراسم بزرگ بخشیده است.

البته این مراسم اختصاص به روز اربعین ندارد و معمولاً به مناسبت اول و نیمه رجب، نیمه شعبان و روز عرفه (که روز زیارت مخصوص امام حسین(ع) است) نیز انجام می شود. اما در ایام اربعین، از شکوه و عظمت ویژه ای برخوردار می باشد. این مراسم همچنین اختصاص به شهر نجف ندارد؛ بلکه از شهرهای دیگر، مانند بصره، ناصریه، سماوه، بغداد، حله و اخیرا از کشور های دیگر مانند ایران، لبنان، پاکستان و هندوستان نیز به کربلا می آیند.

متن زیارت اربعین را حضرت صادق(ع) به صفوان بن مهران (معروف به صفوان جمّال) آموخته است و فرموده که این زیارتنامه را هنگامی که آفتاب روز اربعین برآمد و روز بلند شد، بخواند. این توصیه، اهمیّت این زیارت مأثور را می رساند .بنابراین شایسته است که در متن و محتوای «زیارت اربعین»، دقت و تدبّر شود، تا زائران و محبان سیدالشهدا(ع) از معارف ناب و مفاهیم بلند آن مستفیض شوند. محورهای عمده این زیارتنامه را می توان چنین برشمرد:

1. ترسیم سیمای امام حسین(ع):

زیارت اربعین، همچون بسیاری از زیارتنامه های دیگر با «سلام» آغاز می شود که نشانه تولاّی شیعی نسبت به اولیای دین است و مخاطب این سلام، با اوصاف و القابی یاد می شود که هر کدام، بُعدی از ابعاد شخصیت سیدالشهدا را نشان می دهد. از آن حضرت، با عناوینی همچون ولیّ خدا، حبیب خدا، خلیل خدا، برگزیده خدا، شهید مظلوم، گرفتار رنج ها و مصیبت ها و کشته اشک ها یاد می شود: «… السلام علی اسیر الکُرُبات و قتیل العَبَرات. ..».

2. ویژگی های امام حسین(ع)

در فراز بعد، به برخی از اوصاف ویژه و کرامت ها و ارجمندی های آن امام شهید اشاره شده است. از جمله این که:

• آن حضرت، به کرامت الهی در سایه شهادت، نائل آمده است؛
• آن حضرت، از سعادت ویژه ای که عنایت الهی است برخوردار است؛
• طینت و سرشت او و ولادتش، پاک و پاکیزه و دور از هر آلودگی است؛
• او یکی از سروران و یکی از رهبران و یکی از مدافعان حق و دین است؛

3. فلسفه قیام عاشورا

درباره نهضت عاشورا تحلیل های گوناگونی ارائه می شود و اهداف مختلفی برای آن قیام خونین بیان شده است. آنچه در این زیارتنامه مطرح است، «هدف هدایت و نجات و بیداری امّت» است. آن حضرت در دعوت مردم به راه خدا و سنّت پیامبر و احکام قرآن چنان عمل کرد که راه عذر و بهانه را بر همه بست و اتمام حجّت نمود: «فَاَعْذَرَ فی الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ».

4. شناخت چهره مخالفان

چه کسانی، با چه ویژگی هایی و با چه اهدافی به جنگ با امام حسین(ع) آمدند و دست به آن جنایت عظیم زدند؟ هدفشان چه بود که جز با کشتن ثارالله به آن نمی رسیدند؟ در فراز بعدی، ویژگی های گروه های ائتلافی بر ضدّ ولیّ خدا را ـ که در حقیقت بروز بغض و کینه های دیرین شان از صدر اسلام بود ـ ترسیم می کند:

• فریب خوردگان دنیا: «غَرَّتْهُ الدُّنْیا»؛
• فروختن آخرت به بهای ناچیز دنیا: «وَشَری آخِرَتَهُ»؛
• هواپرستی: «وَتَرَدّی فی هَواهُ»؛

5. جهاد تا شهادت

جهاد در راه خدا، همراه با صبر بر ادای تکلیف و اخلاص در مبارزه و ادامه جهاد تا مرز شهادت و حتّی پس از شهادت، یعنی اسارتِ آزادی بخش آل الله، تضمین کننده حیات و بقای دین و خنثی کننده توطئه امویان ضد اسلام بود: فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ

6. لعن و تبرّی از دشمنان

در بسیاری از زیارتنامه ها، در کنار سلام به عنوان موالات و همسویی، «لعن» دشمنان هم دیده می شود که نشانه تبرّی از ظالمان و دشمنان اهل بیت(ع) است. هم لعن زائر بر قاتلان و کافران و هم درخواست لعن الهی بر آنان که نمونه اش در این زیارت وارد شده است: اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً

7. حیات سعادتمندانه

از سخنان امام حسین(ع) است که فرمود: «موتٌ فی عزٍّ خیراًً من حیاةٍ فی ذلّ»؛ مرگ عزتمندانه بهتر از زندگی ذلیلانه است.
در فراز دیگری از زیارت، از آن امام شهید به عنوان کسی یاد می شود که زندگی اش سعادتمندانه «عِشتَ سَعیدا» و مرگش ستوده و خدا پسند «مَضیْتَ حمیداً» و شهادتش مظلومانه «مظلوماً شهیداً» بود.
8. تأکید بر دودمان پاک

اَشْهَدُ اَنَّک کنْتَ نُوراً فی الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ

9. ایمان، تسلیم، تبعیّت

این سه عنصر، عوامل اصلی هدایت و سعادت در خطّ ائمه(ع) است. ما شیعیان، به امامت آنان ایمان داریم «مؤمن بکم» و رجعت آنان در آخرالزّمان را باور کرده ایم «وَبِاِیابِکمْ مُوقِنٌ» و با همه آیین ها و سنت های دینی آن را ابراز می کنیم و تسلیم و محض و تبعیت کامل نسبت به آنان داریم؛ چه در مرحله قبلی، چه در مرحله عملی: «وَقَلْبی لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ، وَاَمْری لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ». این ایمان و تسلیم و تبعیّت، عنصر دیگری را می طلبد به نام «نصرت».

همان گونه که یاران امام حسین(ع) در کربلا به او ایمان داشتند و تسلیم فرمان و تابع حرکت امام بودند و با همه توان از آن حضرت دفاع کردند تا به فیض شهادت رسیدند، زائر حسینی در اربعین هم، همین مراتب و مراحل را ابراز می دارد و همه توان و امکانات خویش را در راه ائمه(ع) قرار می دهد، تا خداوند اذن دهد و دولت کریمه اهل بیت، با رهبری حضرت ولیّ عصر شکل گیرد: وَنُصْرَتی لَکمْ مُعَدَّةٌ، حَتّی یاْذَنَ اللَّهُ لَکمْ.

و در آخر زیارت اربعین، نوعی «تجدید میثاق» با امام حسین(ع) و اهل بیت و امامان معصوم(ع) است. ابراز وفاداری نسبت به آنان و راه و مرامشان، ابراز عداوت و برائت نسبت به قاتلان و دشمنان آنان، تولّی و تبرّی، اعلام آمادگی برای جان فشانی در راه مقدّس آنان، بیان مواضع و همبستگی با خطّ نورانی اهل بیت پیامبر، تبعیّت و تسلیم و نصرت، شناخت چهره های حق و باطل و رهبران «نور» و «نار» و مسئله جهاد و شهادت و خطّ ایثارگری در راه مکتب و عقیده، که دستاورد شناخت فلسفه عاشورا و قیام حسینی است.